Gedrag (SE)

Clickertraining

Een clicker is een doosje met een metalen plaatje dat een click-geluid maakt. Hondentrainers gebruiken deze clicker bij het trainen van honden.

Eerst leert de hond dat er na de click altijd een beloning volgt. Daarna leert hij bijvoorbeeld om te gaan zitten. Zodra de hond gaat zitten hoort hij een click en weet hij dat er een beloning volgt.

(1p)Door de training leert de hond. Hoe heet het type leergedrag dat de hond vertoont tijdens de training met een clicker?

Clickertraining

Een clicker is een doosje met een metalen plaatje dat een click-geluid maakt. Hondentrainers gebruiken deze clicker bij het trainen van honden.

Eerst leert de hond dat er na de click altijd een beloning volgt. Daarna leert hij bijvoorbeeld om te gaan zitten. Zodra de hond gaat zitten hoort hij een click en weet hij dat er een beloning volgt.

De hondentrainer geeft de hond die gaat zitten een beloning.

(1p)Wat is de uitwendige prikkel voor de hondentrainer om de beloning aan de hond te geven?

Gedrag bij wulpen
Biologen bestuderen het gedrag van wulpen in een weiland. Wulpen zijn vogels met gebogen, lange snavels waarmee zij wormen en larven uit de grond halen.
De biologen beschrijven enkele gedragingen in een tabel en voegen een tekening toe (zie de tabel hieronder).

(1p)Wat is de naam van zo’n tabel met beschrijvingen van gedragingen?

Gedrag bij wulpen
Biologen bestuderen het gedrag van wulpen in een weiland. Wulpen zijn vogels met gebogen, lange snavels waarmee zij wormen en larven uit de grond halen.
De biologen beschrijven enkele gedragingen in een tabel en voegen een tekening toe (zie de tabel hieronder).

Een bioloog observeert één wulp. Met een stopwatch houdt ze gedurende één minuut bij, welk gedrag ze ziet. De resultaten zie je in de afbeelding hieronder.

(1p)Welke gedragingen vertoont de wulp achter elkaar gedurende de eerste twaalf seconden van de observatie?

Luizen bij duiven
Tussen de veren van duiven leven luizen die zich voeden met eiwitten en vetten uit die veren. Veel luizen hebben dezelfde kleur als de veren van de duiven waar ze op leven. Alle luizen behoren tot dezelfde soort. De duiven proberen de luizen bij elkaar of bij zichzelf te verwijderen door met hun snavel door de veren te strijken en de luizen eraf te vegen. Dit  wordt  ‘preening’ genoemd.

Biologen onderzoeken dit preening-gedrag bij de duiven. De biologen hebben daarvoor een snavelkapje ontwikkeld. Duiven die zo’n kapje over
hun snavel krijgen, kunnen de luizen niet meer verwijderen, maar kunnen zich nog wel voeden.

(1p)Tot welk type gedrag hoort preening?

Tandenpoetsen bij honden
Als honden veel tandplak hebben, kunnen ze een tandvleesontsteking krijgen. De dierentandarts adviseert de eigenaar dan om de tanden van de hond te poetsen.

In de afbeelding hieronder zie je een doorsnede van een tand van een hond. De delen hebben dezelfde namen en functies als bij de mens.

De hond van Mikaela heeft een tandvleesontsteking. De dierentandarts kijkt door de microscoop en ziet in het slijm uit de bek van de hond cellen van bacteriën en schimmels. Door het tandenpoetsen wordt de speekselproductie verhoogd. De dierentandarts legt uit dat daardoor de kans op een tandvleesontsteking wordt verlaagd.
Mikaela wil haar hond door middel van conditionering leren stil te zitten als zij bij hem de tanden poetst.
(1p)Leg uit wat Mikaela moet doen om haar hond te conditioneren.

Medicijnresten in het oppervlaktewater
Medicijnen helpen je om een ziekte te bestrijden. Medicijnen worden na inname verbruikt en afgebroken, maar een deel van elk medicijn komt via urine of ontlasting in het riool terecht. Rioolwater wordt gezuiverd maar medicijnresten kunnen niet goed worden verwijderd. Deze medicijnresten komen daarom met het gezuiverde water in het oppervlaktewater terecht. Medicijnresten hebben effect op de organismen die in het water leven. Je ziet een tabel waar het effect van verschillende soorten medicijnresten op vissen is beschreven.

Vanaf een bepaalde concentratie zijn medicijnresten in het oppervlaktewater een risico voor vissen. Onderzoekers hebben voor verschillende medicijnresten die risicogrens
vastgesteld. Bij een waarde hoger dan 1 is de gemeten concentratie medicijnen hoger dan de risicogrens. Je kunt informatie hierover terugzien in de grafiek hieronder.

Als er resten van een middel tegen hoge bloeddruk in het oppervlaktewater terechtkomen, kan dat bij vissen afwijkend paringsgedrag veroorzaken. Paringsgedrag is een voorbeeld van voortplantingsgedrag.
(1p)Geef nog een voorbeeld van voortplantingsgedrag.

Melkvee houden
Teun is melkveehouder. Hij heeft geen stieren en bestelt daarom sperma om zijn koeien mee te bevruchten. Dat sperma brengt hij in het
geslachtsorgaan van de koe met behulp van een rietje. Dit wordt kunstmatige inseminatie genoemd. Teun let goed op het gedrag van zijn koeien om te bepalen in welke fase van de voortplantingscyclus zij zich bevinden. Het beste moment voor de kunstmatige inseminatie is de fase waarin een koe blijft stilstaan als ze wordt besprongen door een andere koe. Dit wordt de sta-reflex genoemd.

De eisprong vindt plaats tijdens fase 3. In tabel 1 zie je de gedragselementen waar Teun op let. Ook wordt
aangegeven welk gedrag in welke fase voorkomt.
In tabel 2 zie je een weergave van een observatie van 10 minuten.
Tijdens deze observatie is elke 20 seconden het waargenomen gedrag van Lily21 weergegeven.

In tabel 1 staan een aantal gedragselementen beschreven.
(2p)Noteer de afkortingen van de gedragselementen die NIET horen bij sociaal gedrag?

Melkvee houden
Teun is melkveehouder. Hij heeft geen stieren en bestelt daarom sperma om zijn koeien mee te bevruchten. Dat sperma brengt hij in het
geslachtsorgaan van de koe met behulp van een rietje. Dit wordt kunstmatige inseminatie genoemd. Teun let goed op het gedrag van zijn koeien om te bepalen in welke fase van de voortplantingscyclus zij zich bevinden. Het beste moment voor de kunstmatige inseminatie is de fase waarin een koe blijft stilstaan als ze wordt besprongen door een andere koe. Dit wordt de sta-reflex genoemd.

De eisprong vindt plaats tijdens fase 3. In tabel 1 zie je de gedragselementen waar Teun op let. Ook wordt
aangegeven welk gedrag in welke fase voorkomt.
In tabel 2 zie je een weergave van een observatie van 10 minuten.
Tijdens deze observatie is elke 20 seconden het waargenomen gedrag van Lily21 weergegeven.

(1p)Hoe wordt tabel 2 bij een gedragsonderzoek genoemd?

Voortplanting bij de reuzenpanda
De reuzenpanda is een zoogdier dat alleen bamboe eet. Panda’s kunnen bamboe moeilijk verteren omdat ze in hun darmen geen enzymen hebben die celwanden afbreken. De voortplanting bij de reuzenpanda gaat langzaam. Het vrouwtje heeft maar één keer per jaar een ovulatie. De hoeveelheid
geslachtshormoon bij mannetjes is vaak het hoogst op het moment dat het vrouwtje niet vruchtbaar is. Wanneer het voortplantingsseizoen voor
een vrouwtje begint, daalt de hoeveelheid geslachtshormonen bij het mannetje alweer.
In fokcentra wordt het gedrag van reuzenpanda’s bestudeerd om de kans op voortplanting te vergroten. In een onderzoek werden meerdere
vrouwtjes- en mannetjespanda’s geobserveerd. De onderzoekers maakten deze twee tabellen:

Het maken van piepende geluiden van het vrouwtje is een type voortplantingsgedrag, dat voorafgaat aan de paring.
(1p)Hoe noem je dit type voortplantingsgedrag?

Voortplanting bij de reuzenpanda
De reuzenpanda is een zoogdier dat alleen bamboe eet. Panda’s kunnen bamboe moeilijk verteren omdat ze in hun darmen geen enzymen hebben die celwanden afbreken. De voortplanting bij de reuzenpanda gaat langzaam. Het vrouwtje heeft maar één keer per jaar een ovulatie. De hoeveelheid
geslachtshormoon bij mannetjes is vaak het hoogst op het moment dat het vrouwtje niet vruchtbaar is. Wanneer het voortplantingsseizoen voor
een vrouwtje begint, daalt de hoeveelheid geslachtshormonen bij het mannetje alweer.
In fokcentra wordt het gedrag van reuzenpanda’s bestudeerd om de kans op voortplanting te vergroten. In een onderzoek werden meerdere
vrouwtjes- en mannetjespanda’s geobserveerd. De onderzoekers maakten deze twee tabellen:

(1p)Bij welk vrouwtje uit tabel 2 is de kans op een paring het grootst? Leg je antwoord uit.

Postduiven
Een duivenmelker kweekt en traint postduiven om mee te doen aan wedstrijden. Bij een wedstrijd worden duiven naar een verre plek van huis  gebracht en daar losgelaten. De duif die het snelst weer in het eigen hok terug is, heeft gewonnen. Om de weg terug te vinden, maken duiven gebruik van herkenningspunten in de omgeving, van geuren en van de stand van de zon. Als een jonge duif uit het ei is gekomen, richt hij zijn kopje omhoog en doet de bek wijd open als de ouderduif eraan komt. De ouderduif reageert door de jonge duif te voeden. Na ruim drie weken kunnen de jonge duiven vliegen en kunnen ze zonder de zorg van de ouders. De eerste dagen dat de jonge duiven vliegen, blijven ze in de buurt van het hok. In die periode kunnen ze handtam gemaakt worden. De jonge duiven zien andere duiven bedelen om voer bij de duivenmelker en gaan dit ook doen. De
duivenmelker geeft ze dan voer. Daarna kunnen duiven getraind worden door ze iedere week een stukje verder weg te brengen en ze voer te
geven als ze terugkomen

Wanneer de jongen hun bek wijd openhouden, gaan de ouders altijd voeden.
(1p)Hoe noem je een prikkel die altijd hetzelfde gedrag veroorzaakt?

Postduiven
Een duivenmelker kweekt en traint postduiven om mee te doen aan wedstrijden. Bij een wedstrijd worden duiven naar een verre plek van huis  gebracht en daar losgelaten. De duif die het snelst weer in het eigen hok terug is, heeft gewonnen. Om de weg terug te vinden, maken duiven gebruik van herkenningspunten in de omgeving, van geuren en van de stand van de zon. Als een jonge duif uit het ei is gekomen, richt hij zijn kopje omhoog en doet de bek wijd open als de ouderduif eraan komt. De ouderduif reageert door de jonge duif te voeden. Na ruim drie weken kunnen de jonge duiven vliegen en kunnen ze zonder de zorg van de ouders. De eerste dagen dat de jonge duiven vliegen, blijven ze in de buurt van het hok. In die periode kunnen ze handtam gemaakt worden. De jonge duiven zien andere duiven bedelen om voer bij de duivenmelker en gaan dit ook doen. De duivenmelker geeft ze dan voer. Daarna kunnen duiven getraind worden door ze iedere week een stukje verder weg te brengen en ze voer te geven als ze terugkomen

(2p)Noem de naam van de vorm van leren die een duivenmelker gebruikt bij het trainen van de duiven. Leg je antwoord uit.

Een bevalling
Mandy is zwanger. De verloskundige onderzoekt hoe de foetus in de baarmoeder ligt. Zij zegt dat de foetus in de meest voorkomende houding
ligt voor een natuurlijke bevalling.

Voor de ontsluiting krijgt Mandy weeën. Deze weeën zijn samentrekkingen van bepaalde spieren. Deze samentrekkingen zijn onbewuste bewegingen. Hormonen geven bepaalde prikkels waardoor weeën ontstaan.
De foetus is omhuld door vruchtvliezen. Om de geboorte mogelijk te maken, zullen deze vruchtvliezen breken. Direct na de geboorte van de baby krijgt Mandy weeën om de nageboorte op gang te brengen.
De baby krijgt de naam Luna. Joris, de partner van Mandy, heeft ontslag genomen en blijft thuis om Luna op te voeden en te verzorgen. Joris vindt
dat heel normaal. Maar de ouders van Joris vinden dat Mandy vooral voor Luna moet zorgen. 25 jaar geleden, toen Joris nog een baby was, werd hij vooral verzorgd door zijn moeder.
(1p)Wat is er nu anders?
 

Gedrag van varkens
Op een biologische boerderij houdt een boerin varkens in groepen. Een groep varkens bestaat meestal uit twee tot vijf moederdieren en hun nakomelingen. In zo’n groep heerst een rangorde. Varkens gebruiken lichaamstaal om te communiceren. Als een varken bang is, legt het zijn oren in de nek. Als een varken met een lage rang een varken tegenkomt dat hoger in rang is, draait het varken met de lagere rang zijn kop weg en laat het zijn staart hangen. Dit gedrag wordt wijken genoemd. Bart observeert op de boerderij het gedrag van moederdier Betty. Betty vormt samen met vier andere moederdieren één groep. Hij beschrijft het gedrag van Betty in de volgende tabel:

(1p)Hoe noem je zo’n tabel met beschrijvingen van het gedrag?

Gedrag van varkens
Op een biologische boerderij houdt een boerin varkens in groepen. Een groep varkens bestaat meestal uit twee tot vijf moederdieren en hun nakomelingen. In zo’n groep heerst een rangorde. Varkens gebruiken lichaamstaal om te communiceren. Als een varken bang is, legt het zijn oren in de nek. Als een varken met een lage rang een varken tegenkomt dat hoger in rang is, draait het varken met de lagere rang zijn kop weg en laat het zijn staart hangen. Dit gedrag wordt wijken genoemd. Bart observeert op de boerderij het gedrag van moederdier Betty. Betty vormt samen met vier andere moederdieren één groep. Hij beschrijft het gedrag van Betty in de volgende tabel:

Bart wil weten welke rangorde de vijf moederdieren onderling hebben. Hij observeert alle dieren en noteert in een tabel hoe vaak ze voor elkaar wijken.

(2p)Noteer de namen van de vijf varkens in de juiste rangorde. Begin met het meest dominante varken.

Leven in rottend hout
In de afbeelding zie je een harlekijnboktor met daarop een bastaardschorpioen (uitvergroot). Beide soorten voeden zich met rottend hout. Harlekijnboktorren voeden zich ook nog met schimmels.

Een harlekijnboktor legt haar eitjes in een omgevallen boom en vliegt daarna weg. Na enige maanden kruipen de nakomelingen uit het rottende hout. Ze paren en daarna vliegen de vrouwtjes naar een andere omgevallen boom om eitjes te leggen. Voordat een harlekijnboktor naar een andere boom vliegt, kruipen bastaardschorpioenen onder haar vleugels. Bastaardschorpioenen zijn maar vier millimeter groot. Ze gebruiken de harlekijnboktor om mee te liften. Op een harlekijnboktor kruipen één mannelijke bastaardschorpioen
en meerdere vrouwelijke. Tijdens de vlucht van de harlekijnboktor paren de bastaardschorpioenen.

Nakomelingen van de harlekijnboktor kruipen uit het rottende hout.
(1p)Is dit gedrag erfelijk of is het aangeleerd? Leg je antwoord uit.

Leven in rottend hout
In de afbeelding zie je een harlekijnboktor met daarop een bastaardschorpioen (uitvergroot). Beide soorten voeden zich met rottend hout. Harlekijnboktorren voeden zich ook nog met schimmels.

Een harlekijnboktor legt haar eitjes in een omgevallen boom en vliegt daarna weg. Na enige maanden kruipen de nakomelingen uit het rottende hout. Ze paren en daarna vliegen de vrouwtjes naar een andere omgevallen boom om eitjes te leggen. Voordat een harlekijnboktor naar een andere boom vliegt, kruipen bastaardschorpioenen onder haar vleugels. Bastaardschorpioenen zijn maar vier millimeter groot. Ze gebruiken de harlekijnboktor om mee te liften. Op een harlekijnboktor kruipen één mannelijke bastaardschorpioen
en meerdere vrouwelijke. Tijdens de vlucht van de harlekijnboktor paren de bastaardschorpioenen.

Een mannelijke bastaardschorpioen verjaagt andere mannetjes als die ook op zijn harlekijnboktor willen kruipen.
(1p)Hoe heet dit type gedrag?

Haaien
De meeste haaiensoorten zijn roofvissen. Ze jagen op vissen en zeezoogdieren zoals zeehonden, maar ook op inktvissen en kreeftachtigen.

Haaien vormen niet de eerste, maar de laatste schakel van veel voedselketens in zee. Haaien kunnen goed zien. Een haaienoog heeft onder andere een
hoornvlies, een ooglens en een netvlies met staafjes en kegeltjes. Uit de bouw van zo’n oog leiden biologen af dat haaien kleuren kunnen zien.
Er zijn haaiensoorten die altijd agressief gedrag vertonen als ze bloed in het water waarnemen.
(1p) Wat is bloed voor deze haaien op dat moment?

Noten kraken
Kraaien zijn alleseters. Ze eten ook noten, maar noten zijn voor de kraaien te hard om zelf te kraken. Een kraai in Japan heeft een truc geleerd om noten te kraken. De vogel laat vanuit de lucht een noot vallen op een zebrapad. Dan wacht hij tot er een auto overheen rijdt, waardoor de noot openbarst en hij de inhoud kan opeten. De kraai vliegt niet meteen op de gekraakte noot af, maar wacht op de stoep totdat het voetgangerslicht op groen springt. De kraai heeft geleerd een noot op het zebrapad te laten vallen om hem door een auto te laten kraken.
(1p)Hoe heet dit leergedrag?

Gapen

Met echoscopie is aangetoond dat mensen al vóór de geboorte gapen (zie de afbeelding).

Over de functie van gapen bestaan verschillende ideeën. Gapen begint met een diepe inademing. Vroeger dacht men daarom dat gapen werd veroorzaakt door zuurstoftekort. Door te gapen zou er dan meer zuurstof in het bloed komen.
(1p)Is gapen aangeleerd gedrag of is het erfelijk? Leg je antwoord uit.

Gevlekte hyena’s

Gevlekte hyena’s leven in groepen in Afrika. In elke groep heerst een rangorde onder de mannetjes en onder de vrouwtjes. Hierbij spelen dominante en onderdanige gedragingen een rol. Onderzoekers observeren het gedrag van vijf vrouwtjes in een groep gevlekte hyena’s. Ze bepalen de rangorde van deze vrouwtjes aan de hand van het aantal onderdanige gedragingen van elk vrouwtje tegenover de andere vier. In de tabel staat een deel van de resultaten.

De onderzoekers stellen vast dat Eshe op plaats 3 in de rangorde van de vijf vrouwtjes staat.
(1p)Kan op grond van deze resultaten bepaald worden of Akua hoger of lager in rang staat dan Delu? En zo ja, wie staat er dan hoger in rang?

Gevlekte hyena’s

Gevlekte hyena’s leven in groepen in Afrika. In elke groep heerst een rangorde onder de mannetjes en onder de vrouwtjes. Hierbij spelen dominante en onderdanige gedragingen een rol. Onderzoekers observeren het gedrag van vijf vrouwtjes in een groep gevlekte hyena’s. Ze bepalen de rangorde van deze vrouwtjes aan de hand van het aantal onderdanige gedragingen van elk vrouwtje tegenover de andere vier. In de tabel staat een deel van de resultaten.

Hoe hoger een vrouwtje in rang staat, des te hoger is het gehalte aan testosteron in haar bloed. Als een dominant vrouwtje zwanger is, stijgt het testosterongehalte. Deze stof komt via de placenta in het bloed van de embryo’s terecht. Hierdoor vertonen de pasgeboren hyena’s in het nest al paringsgedrag.
(1p)Wat is de inwendige prikkel voor dit paringsgedrag?