Tandenpoetsen bij honden
Als honden veel tandplak hebben, kunnen ze een tandvleesontsteking krijgen. De dierentandarts adviseert de eigenaar dan om de tanden van de hond te poetsen.

In de afbeelding hieronder zie je een doorsnede van een tand van een hond. De delen hebben dezelfde namen en functies als bij de mens.

De hond van Mikaela heeft een tandvleesontsteking. De dierentandarts kijkt door de microscoop en ziet in het slijm uit de bek van de hond cellen van bacteriën en schimmels. Door het tandenpoetsen wordt de speekselproductie verhoogd. De dierentandarts legt uit dat daardoor de kans op een tandvleesontsteking wordt verlaagd.
Mikaela wil haar hond door middel van conditionering leren stil te zitten als zij bij hem de tanden poetst.
(1p)Leg uit wat Mikaela moet doen om haar hond te conditioneren.

Tandenpoetsen bij honden
Als honden veel tandplak hebben, kunnen ze een tandvleesontsteking krijgen. De dierentandarts adviseert de eigenaar dan om de tanden van de hond te poetsen.

In de afbeelding hieronder zie je een doorsnede van een tand van een hond. De delen hebben dezelfde namen en functies als bij de mens.

De hond van Mikaela heeft een tandvleesontsteking. De dierentandarts kijkt door de microscoop en ziet in het slijm uit de bek van de hond cellen van bacteriën en schimmels. Door het tandenpoetsen wordt de speekselproductie verhoogd. De dierentandarts legt uit dat daardoor de kans op een tandvleesontsteking wordt verlaagd.
(1p)Leg uit hoe speeksel beschermt tegen tandvleesontsteking.

Tandenpoetsen bij honden
Als honden veel tandplak hebben, kunnen ze een tandvleesontsteking krijgen. De dierentandarts adviseert de eigenaar dan om de tanden van de hond te poetsen.

In de afbeelding hieronder zie je een doorsnede van een tand van een hond. De delen hebben dezelfde namen en functies als bij de mens.

De hond van Mikaela heeft een tandvleesontsteking. De dierentandarts kijkt door de microscoop en ziet in het slijm uit de bek van de hond cellen van bacteriën en schimmels.
(1p)Welke uitspraak over de bacteriën is juist

1. De cellen hebben een celkern.
2. De cellen zijn te bestrijden met antibiotica.

Tandenpoetsen bij honden
Als honden veel tandplak hebben, kunnen ze een tandvleesontsteking krijgen. De dierentandarts adviseert de eigenaar dan om de tanden van de hond te poetsen.

In de afbeelding hieronder zie je een doorsnede van een tand van een hond. De delen hebben dezelfde namen en functies als bij de mens.

(1p)Welke letter geeft het tandbeen aan?

Bescherming bij het lassen
Theo is lasser. Met een lasapparaat kan hij twee stukken metaal met elkaar verbinden. Tijdens het lassen ontstaan hoge temperaturen, giftige gassen en fel licht. Speciale kleding beschermt Theo tegen brandwonden. Een afzuigkap voorkomt dat hij schadelijke gassen inademt. Een laskap voorkomt dat het felle licht zijn netvlies beschadigt.

Een enkele keer ademt Theo een giftig gas in. Het giftige gas stroomt dan door verschillende delen van het ademhalingsstelsel en wordt opgenomen in het bloed. Als Theo vaker giftige gassen zou inademen, kan hij bronchitis krijgen. In de bronchiën zit dan veel slijm als gevolg van een ontstekingsreactie. De haarvaten om de longblaasjes kunnen daardoor minder zuurstof opnemen.
(1p)Leg uit dat de haarvaten minder zuurstof kunnen opnemen bij bronchitis

Bescherming bij het lassen
Theo is lasser. Met een lasapparaat kan hij twee stukken metaal met elkaar verbinden. Tijdens het lassen ontstaan hoge temperaturen, giftige gassen en fel licht. Speciale kleding beschermt Theo tegen brandwonden. Een afzuigkap voorkomt dat hij schadelijke gassen inademt. Een laskap voorkomt dat het felle licht zijn netvlies beschadigt.

Een enkele keer ademt Theo een giftig gas in. Het giftige gas stroomt dan door verschillende delen van het ademhalingsstelsel en wordt opgenomen in het bloed.
Delen van het ademhalingsstelsel zijn: de bronchiën, de longblaasjes en de luchtpijp.
(1p)In welke volgorde stroomt het giftige gas bij inademing door deze delen?

Bescherming bij het lassen
Theo is lasser. Met een lasapparaat kan hij twee stukken metaal met elkaar verbinden. Tijdens het lassen ontstaan hoge temperaturen, giftige gassen en fel licht. Speciale kleding beschermt Theo tegen brandwonden. Een afzuigkap voorkomt dat hij schadelijke gassen inademt. Een laskap voorkomt dat het felle licht zijn netvlies beschadigt.

Als de huid tijdens het lassen onvoldoende beschermd wordt, kunnen brandwonden ontstaan. Bij een tweedegraads-brandwond is de huid verbrand tot en met de lederhuid. Daardoor raken onder andere zintuigen in de huid beschadigd.
(1p)Noem twee zintuigen in de huid.

Bescherming bij het lassen
Theo is lasser. Met een lasapparaat kan hij twee stukken metaal met elkaar verbinden. Tijdens het lassen ontstaan hoge temperaturen, giftige gassen en fel licht. Speciale kleding beschermt Theo tegen brandwonden. Een afzuigkap voorkomt dat hij schadelijke gassen inademt. Een laskap voorkomt dat het felle licht zijn netvlies beschadigt.

In de afbeelding hieronder zie je een doorsnede van het oog.

Welke letter geeft het deel aan dat Theo met zijn laskap beschermt?

Transgender personen
Mensen worden een transgender persoon genoemd als ze mannelijke geslachtsorganen hebben maar zich vrouw voelen, of als ze vrouwelijke geslachtsorganen hebben maar zich man voelen. Transgender personen die als man geboren zijn, kunnen zich met vrouwelijke geslachtshormonen laten behandelen. Daardoor krijgen ze geleidelijk aan vrouwelijke geslachtskenmerken. Met medicijnen remmen ze de productie van mannelijke geslachtshormonen af. Hieronder zie je welke effecten de behandeling heeft en na hoeveel tijd
het maximale effect bereikt is.

Soms laat een transgender persoon zich aan de geslachtsorganen opereren. De mannelijke geslachtsdelen worden dan zo veranderd dat ze lijken op vrouwelijke geslachtsdelen. Na zo’n operatie is het niet meer nodig om medicijnen te gebruiken die de productie van mannelijke geslachtshormonen afremmen.
(1p)Verandert het genotype van een transgender persoon na zo’n operatie? Leg je antwoord uit.

Transgender personen
Mensen worden een transgender persoon genoemd als ze mannelijke geslachtsorganen hebben maar zich vrouw voelen, of als ze vrouwelijke geslachtsorganen hebben maar zich man voelen. Transgender personen die als man geboren zijn, kunnen zich met vrouwelijke geslachtshormonen laten behandelen. Daardoor krijgen ze geleidelijk aan vrouwelijke geslachtskenmerken. Met medicijnen remmen ze de productie van mannelijke geslachtshormonen af. Hieronder zie je welke effecten de behandeling heeft en na hoeveel tijd
het maximale effect bereikt is.

Soms laat een transgender persoon zich aan de geslachtsorganen opereren. De mannelijke geslachtsdelen worden dan zo veranderd dat ze lijken op vrouwelijke geslachtsdelen. Na zo’n operatie is het niet meer nodig om medicijnen te gebruiken die de productie van mannelijke geslachtshormonen afremmen.
(1p)Leg uit waardoor dit niet meer nodig is.

Transgender personen
Mensen worden een transgender persoon genoemd als ze mannelijke geslachtsorganen hebben maar zich vrouw voelen, of als ze vrouwelijke geslachtsorganen hebben maar zich man voelen. Transgender personen die als man geboren zijn, kunnen zich met vrouwelijke geslachtshormonen laten behandelen. Daardoor krijgen ze geleidelijk aan vrouwelijke geslachtskenmerken. Met medicijnen remmen ze de productie van mannelijke geslachtshormonen af. Hieronder zie je welke effecten de behandeling heeft en na hoeveel tijd
het maximale effect bereikt is.

Soms laat een transgender persoon zich aan de geslachtsorganen opereren. De mannelijke geslachtsdelen worden dan zo veranderd dat ze lijken op vrouwelijke geslachtsdelen. De operatie gaat als volgt:
1 Er wordt een holte gemaakt tussen de endeldarm en de urinebuis.
2 De teelballen en delen van de penis worden verwijderd.
3 Van de penishuid wordt een vagina gemaakt.
4 Van de balzak worden schaamlippen gemaakt.
5 Van de eikel wordt een ander deel gemaakt.
(1p)Bij de operatie wordt van de eikel een vrouwelijk deel gemaakt dat dezelfde functie heeft als de eikel.
Geef de naam van het deel dat bij een vrouw dezelfde functie heeft als de eikel

Uv-straling
Als je gaat zonnen, kan je huid verbranden door de uv-straling van de zon. Pigmentcellen houden een deel van de uv-straling tegen.

Als je lang in de zon zit, krijg je het warm.
(1p)Leg uit op welke manier je huid ervoor zorgt dat je lichaam weer afkoelt.

Uv-straling
Als je gaat zonnen, kan je huid verbranden door de uv-straling van de zon. Pigmentcellen houden een deel van de uv-straling tegen.

Uv-straling beschadigt het DNA in de cellen van de huid.
(1p)In welk deel van de cel bevindt zich dit DNA?

Uv-straling
Als je gaat zonnen, kan je huid verbranden door de uv-straling van de zon. Pigmentcellen houden een deel van de uv-straling tegen.

(1p)Hoe heet het gedeelte van huid waarin de pigmentcellen worden gemaakt?

CRISPR-Cas-systeem
Wetenschappers kunnen bij muizen een fout stukje DNA uit een chromosoom wegknippen, zodat er een gezond muizen-embryo kan ontstaan. Ze gebruiken daarvoor het CRISPR-Cas-systeem. In de tekeningen wordt schematisch uitgelegd hoe wetenschappers dat doen.

(1p)Wordt de mutatie volgens de informatie vóór of ná de bevruchting weggeknipt? Leg je antwoord uit.

CRISPR-Cas-systeem
Wetenschappers kunnen bij muizen een fout stukje DNA uit een chromosoom wegknippen, zodat er een gezond muizen-embryo kan ontstaan. Ze gebruiken daarvoor het CRISPR-Cas-systeem. In de tekeningen wordt schematisch uitgelegd hoe wetenschappers dat doen.

Het foute stukje DNA is ontstaan door een mutatie. Finn en Ilse praten over mutaties.
 Finn zegt dat een mutatie kan ontstaan door radio-actieve straling.
 Ilse zegt dat mutaties alleen ontstaan in geslachtscellen.
(1p)Wie heeft gelijk?

Transgender personen
Mensen worden een transgender persoon genoemd als ze mannelijke geslachtsorganen hebben maar zich vrouw voelen, of als ze vrouwelijke
geslachtsorganen hebben maar zich man voelen. Transgender personen die als man geboren zijn, kunnen zich met vrouwelijke geslachtshormonen laten behandelen. Daardoor krijgen ze geleidelijk aan vrouwelijke geslachtskenmerken. Met medicijnen remmen ze de productie van mannelijke geslachtshormonen af. Hieronder zie je welke effecten de behandeling heeft en na hoeveel tijd het maximale effect bereikt is.

(1p)Heeft een behandeling met vrouwelijke geslachtshormonen invloed op de primaire of op de secundaire geslachtskenmerken?

Spruitjes
Spruitjes zijn de okselknoppen van de spruitkoolplant (zie de afbeelding).

Spruitjes maken deel uit van gezonde voeding, omdat ze veel vitamine C en voedingsvezels bevatten. Spruitjes stonden bekend om hun bittere smaak. Door kruising en selectie zijn er nu rassen die zoeter en minder bitter zijn. Dit proces heet veredeling en wordt uitgevoerd op plantenveredelingsbedrijven.
Hieronder staat informatie over de voedingswaarde van 100 gram gekookte spruitjes.

Pubers hebben gemiddeld per dag 90 mg vitamine C nodig.
(1p)Hoeveel gram gekookte spruitjes moet je minimaal eten om 90 mg vitamine C binnen te krijgen?
Leg je antwoord uit met een berekening.

Spruitjes
Spruitjes zijn de okselknoppen van de spruitkoolplant (zie de afbeelding).

Spruitjes maken deel uit van gezonde voeding, omdat ze veel vitamine C en voedingsvezels bevatten. Spruitjes stonden bekend om hun bittere smaak. Door kruising en selectie zijn er nu rassen die zoeter en minder bitter zijn. Dit proces heet veredeling en wordt uitgevoerd op plantenveredelingsbedrijven.
(1p)Kun je het veredelen en daardoor het ontstaan van spruitkoolrassen met een zoetere smaak een voorbeeld van evolutie noemen? Leg je antwoord uit.

Darmbacteriën
In het verteringskanaal leven nuttige bacteriën en schadelijke bacteriën. Nuttige bacteriën bevorderen een goede werking van de darmen. Schadelijke bacteriën kunnen ontstekingen veroorzaken, waardoor verschillende ziekten kunnen ontstaan.

Om schadelijke bacteriën in de darmen te bestrijden, kunnen antibiotica gebruikt worden. In voedingsmiddelen met veel vezels komen bepaalde koolhydraten voor
die samen als FOS aangeduid worden. Biologen vermoeden dat door FOS het aantal nuttige bacteriën in de darmen van muizen toeneemt. Ze doen een onderzoek om dit aan te tonen.
(3p)Schrijf een werkplan op voor dit onderzoek.

Darmbacteriën
In het verteringskanaal leven nuttige bacteriën en schadelijke bacteriën. Nuttige bacteriën bevorderen een goede werking van de darmen. Schadelijke bacteriën kunnen ontstekingen veroorzaken, waardoor verschillende ziekten kunnen ontstaan.

Om schadelijke bacteriën in de darmen te bestrijden, kunnen antibiotica gebruikt worden. In voedingsmiddelen met veel vezels komen bepaalde koolhydraten voor
die samen als FOS aangeduid worden. Biologen vermoeden dat door FOS het aantal nuttige bacteriën in de darmen van muizen toeneemt. Ze doen een onderzoek om dit aan te tonen.
(3p)Schrijf een werkplan op voor dit onderzoek.

Darmbacteriën
In het verteringskanaal leven nuttige bacteriën en schadelijke bacteriën. Nuttige bacteriën bevorderen een goede werking van de darmen. Schadelijke bacteriën kunnen ontstekingen veroorzaken, waardoor verschillende ziekten kunnen ontstaan.

Om schadelijke bacteriën in de darmen te bestrijden, kunnen antibiotica gebruikt worden.
(1p)Leg uit waardoor het gebruik van antibiotica ook nadelig kan zijn voor het goed functioneren van de darmen.

Luizen bij duiven
Tussen de veren van duiven leven luizen die zich voeden met eiwitten en vetten uit die veren. Veel luizen hebben dezelfde kleur als de veren van de duiven waar ze op leven. Alle luizen behoren tot dezelfde soort. De duiven proberen de luizen bij elkaar of bij zichzelf te verwijderen door met hun snavel door de veren te strijken en de luizen eraf te vegen. Dit  wordt  ‘preening’ genoemd.

Biologen onderzoeken dit preening-gedrag bij de duiven. De biologen hebben daarvoor een snavelkapje ontwikkeld. Duiven die zo’n kapje over
hun snavel krijgen, kunnen de luizen niet meer verwijderen, maar kunnen zich nog wel voeden.

(1p)Tot welk type gedrag hoort preening?

Koningsvissen
Koningsvissen zijn grote vissen die diep in zee kunnen leven. Koningsvissen hebben een constante lichaamstemperatuur, in tegenstelling tot de meeste vissoorten.

In de spieren van de koningsvissen ontstaat warmte. Door een hogere lichaamstemperatuur kunnen koningsvissen sneller bewegen dan vissen van gelijke grootte met een lagere
lichaamstemperatuur. Koningsvissen hebben een enkelvoudige bloedsomloop. Het hart heeft één boezem en één kamer (zie de afbeelding hieronder). Enkele bloedvaten zijn met een letter aangegeven. De pijlen geven de stroomrichting van het bloed aan.

(1p)Welke letter geeft een bloedvat aan waar zuurstofrijk bloed doorheen stroomt?

Koningsvissen
Koningsvissen zijn grote vissen die diep in zee kunnen leven. Koningsvissen hebben een constante lichaamstemperatuur, in tegenstelling tot de meeste vissoorten.

In de spieren van de koningsvissen ontstaat warmte. Door een hogere lichaamstemperatuur kunnen koningsvissen sneller bewegen dan vissen van gelijke grootte met een lagere
lichaamstemperatuur. Onderzoekers hebben de lichaamstemperatuur van een koningsvis gemeten terwijl hij in zee zwom. Hieronder staat een deel van deze meting in een diagram uitgezet.

Over dit diagram worden twee uitspraken gedaan.
1 Hoe dieper de koningsvis zwemt, hoe meer zijn lichaamstemperatuur daalt.
2 De koningsvis is tijdens de meting op meer dan 80 meter diepte geweest.
(1p)Wat is juist?

Koningsvissen
Koningsvissen zijn grote vissen die diep in zee kunnen leven. Koningsvissen hebben een constante lichaamstemperatuur, in tegenstelling tot de meeste vissoorten.

In de spieren van de koningsvissen ontstaat warmte. Door een hogere lichaamstemperatuur kunnen koningsvissen sneller bewegen dan vissen van gelijke grootte met een lagere
lichaamstemperatuur.
(1p)Wat is hiervan een voordeel?

Koningsvissen
Koningsvissen zijn grote vissen die diep in zee kunnen leven. Koningsvissen hebben een constante lichaamstemperatuur, in tegenstelling tot de meeste vissoorten.

In de spieren van de koningsvissen ontstaat warmte.
(1p)Geef de naam van het stofwisselingsproces in de spieren waardoor warmte ontstaat.

Wespenallergie
Door een steek van een wesp krijg je een gifstof in je lichaam. Er ontstaat daardoor een pijnlijk gezwel. Bij sommige mensen veroorzaakt een wespensteek een allergische reactie.
Bij een allergische reactie kunnen er vele rode bultjes op de huid ontstaan. Ook kan een allergische reactie leiden tot een astma-aanval of een opgezwollen keel. Bij een allergische reactie reageren witte bloedcellen op het gif van de wesp door antistoffen te maken. Hierbij komt de stof histamine vrij. Histamine zorgt ervoor dat de bloedvaten wijder worden. Door histamine laten de wanden van de haarvaten ook meer vocht door naar het weefsel, waardoor de rode bultjes en zwellingen ontstaan. Je ziet een afbeelding waarin de drie stappen van de allergische reactie schematisch zijn getekend met antigenen, antistoffen en witte bloedcellen.

Er zijn twee mogelijkheden om zo’n allergische reactie na een wespensteek te voorkomen:
1 Noodpen: Met een noodpen kan na een wespensteek adrenaline worden geïnjecteerd. Adrenaline vernauwt de bloedvaten en zorgt dat de luchtwegen wijder worden.
2 Immuuntherapie: Door steeds een beetje meer wespengif toe te dienen, wordt het afweersysteem minder gevoelig gemaakt. Het lichaam went er langzaam aan en het immuunsysteem zal minder heftig gaan reageren wanneer iemand gestoken wordt door een wesp.
De immuuntherapie duurt 3 tot 5 jaar.
(1p)Is de productie van antistoffen tegen het wespengif toegenomen of afgenomen na de immuuntherapie? Leg je antwoord uit.

Wespenallergie
Door een steek van een wesp krijg je een gifstof in je lichaam. Er ontstaat daardoor een pijnlijk gezwel. Bij sommige mensen veroorzaakt een wespensteek een allergische reactie.
Bij een allergische reactie kunnen er vele rode bultjes op de huid ontstaan. Ook kan een allergische reactie leiden tot een astma-aanval of een opgezwollen keel. Bij een allergische reactie reageren witte bloedcellen op het gif van de wesp door antistoffen te maken. Hierbij komt de stof histamine vrij. Histamine zorgt ervoor dat de bloedvaten wijder worden. Door histamine laten de wanden van de haarvaten ook meer vocht door naar het weefsel, waardoor de rode bultjes en zwellingen ontstaan. Je ziet een afbeelding waarin de drie stappen van de allergische reactie schematisch zijn getekend met antigenen, antistoffen en witte bloedcellen.

Er zijn twee mogelijkheden om zo’n allergische reactie na een wespensteek te voorkomen:
1 Noodpen: Met een noodpen kan na een wespensteek adrenaline worden geïnjecteerd. Adrenaline vernauwt de bloedvaten en zorgt dat de luchtwegen wijder worden.
2 Immuuntherapie: Door steeds een beetje meer wespengif toe te dienen, wordt het afweersysteem minder gevoelig gemaakt. Het lichaam went er langzaam aan en het immuunsysteem zal minder heftig gaan reageren wanneer iemand gestoken wordt door een wesp.
De immuuntherapie duurt 3 tot 5 jaar.
(1p)Adrenaline wordt ook in het lichaam gemaakt. Door welke hormoonklier wordt adrenaline gemaakt?

Wespenallergie
Door een steek van een wesp krijg je een gifstof in je lichaam. Er ontstaat daardoor een pijnlijk gezwel. Bij sommige mensen veroorzaakt een wespensteek een allergische reactie.
Bij een allergische reactie kunnen er vele rode bultjes op de huid ontstaan. Ook kan een allergische reactie leiden tot een astma-aanval of een opgezwollen keel. Bij een allergische reactie reageren witte bloedcellen op het gif van de wesp door antistoffen te maken. Hierbij komt de stof histamine vrij. Histamine zorgt ervoor dat de bloedvaten wijder worden. Door histamine laten de wanden van de haarvaten ook meer vocht door naar het weefsel, waardoor de rode bultjes en zwellingen ontstaan. Je ziet een afbeelding waarin de drie stappen van de allergische reactie schematisch zijn getekend met antigenen, antistoffen en witte bloedcellen.

(1p)Gaat de bloeddruk omlaag of omhoog als er veel histamine in het bloed komt? Leg je antwoord uit.

Een voedselweb

Uit het voedselweb leidt Faizal een voedselketen af die uit vier schakels bestaat en waarin roofvogels voorkomen. De biologiedocent bespreekt met Faizal hoe zijn voedselweb eruit zou zien als er geen boerenkoolplanten waren.
(1p)Uit hoeveel groepen/soorten organismen bestaat het voedselweb van Faizal als hij de boerenkoolplanten weglaat?

Een voedselweb

Uit het voedselweb leidt Faizal een voedselketen af die uit vier schakels bestaat en waarin roofvogels voorkomen.
(2p)Schrijf deze voedselketen op.

Een voedselweb

Uit het voedselweb leidt Faizal een voedselketen af die uit vier schakels bestaat en waarin roofvogels voorkomen.
(2p)Schrijf deze voedselketen op.

De penis
In de puberteit krijgt een jongen voor het eerst een zaadlozing. Bij seksuele opwinding wordt zijn penis stijf. Bij de zaadlozing wordt een bepaalde verbinding afgesloten, zodat er geen sperma in de blaas terechtkomt.

(1p)Met welke letter is de plaats aangegeven waar tijdens de zaadlozing de verbinding afgesloten wordt?

De penis
In de puberteit krijgt een jongen voor het eerst een zaadlozing. Bij seksuele opwinding wordt zijn penis stijf. Bij de zaadlozing wordt een bepaalde verbinding afgesloten, zodat er geen sperma in de blaas terechtkomt.

(1p)Als de penis stijf wordt, vult een deel van de penis zich met bloed. Geef de naam van dit deel.

Gedrag bij wulpen
Biologen bestuderen het gedrag van wulpen in een weiland. Wulpen zijn vogels met gebogen, lange snavels waarmee zij wormen en larven uit de grond halen.
De biologen beschrijven enkele gedragingen in een tabel en voegen een tekening toe (zie de tabel hieronder).

Een bioloog observeert één wulp. Met een stopwatch houdt ze gedurende één minuut bij, welk gedrag ze ziet. De resultaten zie je in de afbeelding hieronder.

(1p)Hoeveel seconden besteedt de wulp aan lopen gedurende deze ene minuut?

Gedrag bij wulpen
Biologen bestuderen het gedrag van wulpen in een weiland. Wulpen zijn vogels met gebogen, lange snavels waarmee zij wormen en larven uit de grond halen.
De biologen beschrijven enkele gedragingen in een tabel en voegen een tekening toe (zie de tabel hieronder).

Een bioloog observeert één wulp. Met een stopwatch houdt ze gedurende één minuut bij, welk gedrag ze ziet. De resultaten zie je in de afbeelding hieronder.

(1p)Welke gedragingen vertoont de wulp achter elkaar gedurende de eerste twaalf seconden van de observatie?

Gedrag bij wulpen
Biologen bestuderen het gedrag van wulpen in een weiland. Wulpen zijn vogels met gebogen, lange snavels waarmee zij wormen en larven uit de grond halen.
De biologen beschrijven enkele gedragingen in een tabel en voegen een tekening toe (zie de tabel hieronder).

(1p)Wat is de naam van zo’n tabel met beschrijvingen van gedragingen?

Te vroeg geboren
Een zwangerschap duurt gemiddeld 39 weken. Soms worden baby’s te vroeg of extreem vroeg geboren. Deze baby’s kunnen verschillende gezondheidsproblemen krijgen.
In deze tabel zie je hoeveel baby’s er in 2016 in Nederland werden geboren en hoelang de zwangerschap duurde.

Een extreem vroege geboorte kan gebeuren als een foetus niet goed groeit. Het hart van een te vroeg of extreem vroeg geboren baby is soms onvoldoende ontwikkeld. In de afbeelding hieronder is links een normaal ontwikkeld hart getekend en rechts een onvoldoende ontwikkeld hart.

(1p)Geef de naam van een deel van het hart dat volgens de tekening onvoldoende ontwikkeld is.

Te vroeg geboren
Een zwangerschap duurt gemiddeld 39 weken. Soms worden baby’s te vroeg of extreem vroeg geboren. Deze baby’s kunnen verschillende gezondheidsproblemen krijgen.
In deze tabel zie je hoeveel baby’s er in 2016 in Nederland werden geboren en hoelang de zwangerschap duurde.

Een extreem vroege geboorte kan gebeuren als een foetus niet goed groeit. In de afbeelding zie je een foetus in de buik van de moeder. Een te vroeg geboren baby moet soms beademd worden. De dokter plaatst dan een slangetje om lucht in de longen te blazen. Het slangetje moet in de juiste buis in de keel geplaatst worden. Hieronder zie je twee schematische tekeningen. In één tekening is het slangetje op de juiste wijze geplaatst.

(1p)In welke tekening is het slangetje op de juiste wijze geplaatst voor een succesvolle beademing? Leg je antwoord uit.

Te vroeg geboren
Een zwangerschap duurt gemiddeld 39 weken. Soms worden baby’s te vroeg of extreem vroeg geboren. Deze baby’s kunnen verschillende gezondheidsproblemen krijgen.
In deze tabel zie je hoeveel baby’s er in 2016 in Nederland werden geboren en hoelang de zwangerschap duurde.

Een extreem vroege geboorte kan gebeuren als een foetus niet goed groeit. In de afbeelding zie je een foetus in de buik van de moeder.

(1p)Leg uit welke rol deel P heeft bij de groei van de foetus.

Te vroeg geboren
Een zwangerschap duurt gemiddeld 39 weken. Soms worden baby’s te vroeg of extreem vroeg geboren. Deze baby’s kunnen verschillende gezondheidsproblemen krijgen.
In deze tabel zie je hoeveel baby’s er in 2016 in Nederland werden geboren en hoelang de zwangerschap duurde.

(1p)Hoeveel procent van deze baby’s is extreem vroeg geboren?

Dwerggroei bij katten
Als een kat zich niet goed ontwikkelt en delen van het lichaam te klein blijven, wordt dat dwerggroei genoemd. Een voorbeeld hiervan is het kattenras Munchkin, waarbij de katten zeer korte poten hebben in verhouding tot hun lichaam (zie de afbeelding).

Dwerggroei kan verschillende oorzaken hebben. Dwerggroei kan ontstaan doordat de hypofyse en de schildklier minder goed werken. Soms is dwerggroei erfelijk bepaald. Dwerggroei wordt dan bepaald door een dominant gen (A). Kattenembryo’s die homozygoot dominant zijn voor dit gen, sterven voordat ze geboren worden.
Twee katten met erfelijk bepaalde dwerggroei krijgen samen nakomelingen.
De katten krijgen veel jongen:
 doodgeboren jongen;
 jongen met dwerggroei;
 jongen met een normale groei.
(2p)Bepaal met behulp van een de kans op vroegtijdige sterfte van de kattenembryo’s.

Dwerggroei bij katten
Als een kat zich niet goed ontwikkelt en delen van het lichaam te klein blijven, wordt dat dwerggroei genoemd. Een voorbeeld hiervan is het kattenras Munchkin, waarbij de katten zeer
korte poten hebben in verhouding tot hun lichaam (zie de afbeelding).

Dwerggroei kan verschillende oorzaken hebben. Dwerggroei kan ontstaan doordat de hypofyse en de schildklier minder goed werken.
(1p)Geef de naam van het orgaanstelsel waar de hypofyse en de schildklier bij horen.

Een bloementaart
Karel leest in een kookboek dat je sommige bloemen kunt eten. Hij kiest een recept voor een bloementaart uit. Enkele van de benodigde
ingrediënten staan hieronder.
 100 g roomboter
 150 mL melk
 300 g tarwemeel
 400 g bloemkool
 150 g pompoenpitten
 gele kroonbladeren van zonnebloemen
 paarse kroonbladeren van viooltjes
 1 citroen

Drie plantaardige ingrediënten van deze bloementaart zijn ontstaan na bevruchting van de bloemen van de plant.
(2p)Noteer de drie ingrediënten uit dit recept die na bevruchting ontstaan zijn.

Een bloementaart
Karel leest in een kookboek dat je sommige bloemen kunt eten. Hij kiest een recept voor een bloementaart uit. Enkele van de benodigde
ingrediënten staan hieronder.
 100 g roomboter
 150 mL melk
 300 g tarwemeel
 400 g bloemkool
 150 g pompoenpitten
 gele kroonbladeren van zonnebloemen
 paarse kroonbladeren van viooltjes
 1 citroen

(1p) Zitten in dit recept de kroonbladeren van insectenbloemen of van windbloemen? Leg je antwoord uit.

Een bloementaart
Karel leest in een kookboek dat je sommige bloemen kunt eten. Hij kiest een recept voor een bloementaart uit. Enkele van de benodigde
ingrediënten staan hieronder.
 100 g roomboter
 150 mL melk
 300 g tarwemeel
 400 g bloemkool
 150 g pompoenpitten
 gele kroonbladeren van zonnebloemen
 paarse kroonbladeren van viooltjes
 1 citroen
(1p)De meeste ingrediënten bevatten vezels. Noteer een ingrediënt uit dit recept dat geen vezels bevat.