De hermelijn
De hermelijn is een klein roofdier dat op veldmuizen en konijnen jaagt. Hij komt vaak voor in gebieden waar gras beschikbaar is voor zijn prooidieren. In de zomer is de vacht van de hermelijn op de rug bruin. Als de winter komt en de dagen korter worden, wordt er minder pigment aangemaakt. Hierdoor is de hermelijn in de winter helemaal wit. Deze camouflage zorgt
ervoor dat de hermelijn in de sneeuw kan ontsnappen aan roofdieren zoals vossen. De verandering in de vachtkleur van de hermelijn is erfelijk bepaald.

(2p)Maak met behulp van de informatie een voedselketen van vier organismen waarin de hermelijn voorkomt.

De hermelijn
De hermelijn is een klein roofdier dat op veldmuizen en konijnen jaagt. Hij komt vaak voor in gebieden waar gras beschikbaar is voor zijn prooidieren. In de zomer is de vacht van de hermelijn op de rug bruin. Als de winter komt en de dagen korter worden, wordt er minder pigment aangemaakt. Hierdoor is de hermelijn in de winter helemaal wit. Deze camouflage zorgt ervoor dat de hermelijn in de sneeuw kan ontsnappen aan roofdieren zoals vossen. De verandering in de vachtkleur van de hermelijn is erfelijk bepaald.

De hermelijn heeft grote hoektanden en een bepaald type kiezen.
(1p) Noteer de naam van het type kiezen van de hermelijn.

De hermelijn
De hermelijn is een klein roofdier dat op veldmuizen en konijnen jaagt. Hij komt vaak voor in gebieden waar gras beschikbaar is voor zijn prooidieren. In de zomer is de vacht van de hermelijn op de rug bruin. Als de winter komt en de dagen korter worden, wordt er minder pigment aangemaakt. Hierdoor is de hermelijn in de winter helemaal wit. Deze camouflage zorgt ervoor dat de hermelijn in de sneeuw kan ontsnappen aan roofdieren zoals vossen. De verandering in de vachtkleur van de hermelijn is erfelijk bepaald.

Er ligt steeds minder vaak sneeuw. Biologen verwachten dat er na verloop van tijd minder witte hermelijnen zullen zijn.
(1p) Leg dit uit.

Plantenhormonen
Planten maken hormonen aan die de groei regelen. Abscisinezuur is zo’n hormoon, dit hormoon wordt gevormd in de wortels en bladeren van de plant. Abscisinezuur zorgt ervoor dat de huidmondjes sluiten in droge periodes om verdamping van water tegen te gaan. Een ander hormoon is giberelline. Dit hormoon beïnvloedt de groei door de celdeling in de stengel te stimuleren. Bovendien zorgt giberelline ervoor dat het reservevoedsel in een zaadje gebruikt wordt bij de kieming.

(1p) In de afbeelding zie je een schematische doorsnede van een blad. Hierin zijn delen aangegeven met de letters P tot en met S. Welke letter geeft een huidmondje aan?

Plantenhormonen
Planten maken hormonen aan die de groei regelen. Abscisinezuur is zo’n hormoon, dit hormoon wordt gevormd in de wortels en bladeren van de plant. Abscisinezuur zorgt ervoor dat de huidmondjes sluiten in droge periodes om verdamping van water tegen te gaan. Een ander hormoon is giberelline. Dit hormoon beïnvloedt de groei door de celdeling in de stengel te stimuleren. Bovendien zorgt giberelline ervoor dat het reservevoedsel in een zaadje gebruikt wordt bij de kieming.

In de afbeelding zie je een schematische doorsnede van een blad. Hierin zijn delen aangegeven met de letters P tot en met S.

(1p) Noteer de naam van het type vaten waarin abscisinezuur wordt getransporteerd vanuit de wortels naar de bladeren.

Plantenhormonen
Planten maken hormonen aan die de groei regelen. Abscisinezuur is zo’n hormoon, dit hormoon wordt gevormd in de wortels en bladeren van de plant. Abscisinezuur zorgt ervoor dat de huidmondjes sluiten in droge periodes om verdamping van water tegen te gaan. Een ander hormoon is giberelline. Dit hormoon beïnvloedt de groei door de celdeling in de stengel te stimuleren. Bovendien zorgt giberelline ervoor dat het reservevoedsel in een zaadje gebruikt wordt bij de kieming.

In de afbeelding zie je een opengesneden zaadje van een boon. Hierin zijn delen aangegeven met de letters P, Q en R.

(1p) Welke letter geeft het deel aan waaruit het kiempje reservevoedsel haalt?

Titeren
De meeste honden worden gevaccineerd tegen ziektes zoals hepatitis, parvo en de ziekte van Carré. Sommige vaccinaties worden elk jaar of elke twee jaar herhaald. Tegenwoordig kan eerst bloedonderzoek worden gedaan om te beoordelen of de vaccinatie echt nodig is. Dit onderzoek heet titeren. Met de resultaten van het titeren wordt dan bepaald of de
hond nog beschermd is of opnieuw gevaccineerd moet worden.
(1p) Welke stoffen in het bloed worden gemeten bij het titeren?

Titeren
De meeste honden worden gevaccineerd tegen ziektes zoals hepatitis, parvo en de ziekte van Carré. Sommige vaccinaties worden elk jaar of elke twee jaar herhaald. Tegenwoordig kan eerst bloedonderzoek worden gedaan om te beoordelen of de vaccinatie echt nodig is. Dit onderzoek heet titeren. Met de resultaten van het titeren wordt dan bepaald of de
hond nog beschermd is of opnieuw gevaccineerd moet worden.
Hond Wodan is immuun voor de ziekte parvo.
(1p) Leg uit dat Wodan hierdoor niet immuun is voor de ziekte van Carré.

Titeren
De meeste honden worden gevaccineerd tegen ziektes zoals hepatitis, parvo en de ziekte van Carré. Sommige vaccinaties worden elk jaar of elke twee jaar herhaald. Tegenwoordig kan eerst bloedonderzoek worden gedaan om te beoordelen of de vaccinatie echt nodig is. Dit onderzoek heet titeren. Met de resultaten van het titeren wordt dan bepaald of de
hond nog beschermd is of opnieuw gevaccineerd moet worden.
Puppy’s zijn de eerste weken na de geboorte meestal natuurlijk passief immuun voor een aantal ziektes.
(1p) Leg uit op welke manier deze puppy’s natuurlijk passief immuun zijn geworden.

Een trage maag
Carola heeft een trage maag. De zenuwen die haar centraal zenuwstelsel met haar maag verbinden, sturen minder impulsen waardoor de peristaltiek van de maag verstoord is. Voedsel blijft ongeveer drie uur in de maag van een gezond persoon. Bij Carola blijft het voedsel langer in de maag, waardoor zij zich altijd vol voelt. Carola heeft vaak last van maagzuur en laat veel boeren. De maag is opgebouwd uit drie lagen: de spierlaag, de bindweefsellaag met bloedvaten en de slijmvlieslaag met maagsapkliertjes. Je ziet de drie lagen in de afbeelding.

(1p) Welke laag is bij een trage maag minder actief waardoor er minder peristaltiek plaatsvindt?

Een trage maag
Carola heeft een trage maag. De zenuwen die haar centraal zenuwstelsel met haar maag verbinden, sturen minder impulsen waardoor de peristaltiek van de maag verstoord is. Voedsel blijft ongeveer drie uur in de maag van een gezond persoon. Bij Carola blijft het voedsel langer in de maag, waardoor zij zich altijd vol voelt. Carola heeft vaak last van maagzuur en laat veel boeren. De maag is opgebouwd uit drie lagen: de spierlaag, de bindweefsellaag met bloedvaten en de slijmvlieslaag met maagsapkliertjes. Je ziet de drie lagen in de afbeelding.

(1p) Carola voelt zich door haar trage maag altijd vol. In welk deel van de hersenen vindt bewustwording van haar volle maag plaats?

Een trage maag
Carola heeft een trage maag. De zenuwen die haar centraal zenuwstelsel met haar maag verbinden, sturen minder impulsen waardoor de peristaltiek van de maag verstoord is. Voedsel blijft ongeveer drie uur in de maag van een gezond persoon. Bij Carola blijft het voedsel langer in de maag, waardoor zij zich altijd vol voelt. Carola heeft vaak last van maagzuur en laat veel boeren. De maag is opgebouwd uit drie lagen: de spierlaag, de bindweefsellaag met bloedvaten en de slijmvlieslaag met maagsapkliertjes. Je ziet de drie lagen in de afbeelding.

Als Carola’s klachten erger worden en medicijnen niet meer helpen, kan ze sondevoeding krijgen. Ze krijgt dan via de neus een slangetje ingebracht tot in haar maag. Zes keer per dag wordt daar vloeibare voeding doorheen gedruppeld.
Delen van het lichaam zijn:
1 luchtpijp
2 mondholte
3 neusholte
4 slokdarm
5 twaalfvingerige darm
(1p) Door welke delen gaat het slangetje? Noteer alleen de juiste nummers.

Hoofdluizen
Hoofdluizen zijn insecten die op het hoofd van mensen leven. Ze houden zich vast aan de haren en zuigen bloed uit de hoofdhuid.

Als een hoofdluis bloed gaat zuigen, maakt hij een wondje in de huid. In het wondje spuit hij speeksel. Een stofje in het speeksel zorgt ervoor dat het bloed niet kan stollen en dat de hoofdluis bloed kan blijven zuigen.
(1p) Om een bloedvat te bereiken, prikt de hoofdluis door lagen van de huid. In welke volgorde gebeurt dat?

Hoofdluizen
Hoofdluizen zijn insecten die op het hoofd van mensen leven. Ze houden zich vast aan de haren en zuigen bloed uit de hoofdhuid. Als een hoofdluis bloed gaat zuigen, maakt
hij een wondje in de huid. In het wondje spuit hij speeksel.

Een stofje in het speeksel zorgt ervoor dat het bloed niet kan stollen en dat de hoofdluis bloed kan blijven zuigen.
Bij de bloedstolling is een bepaald bloeddeeltje betrokken.
(1p) Noteer de naam van dit bloeddeeltje.

Hoofdluizen
Hoofdluizen zijn insecten die op het hoofd van mensen leven. Ze houden zich vast aan de haren en zuigen bloed uit de hoofdhuid. Als een hoofdluis bloed gaat zuigen, maakt
hij een wondje in de huid. In het wondje spuit hij speeksel.

Een stofje in het speeksel zorgt ervoor dat het bloed niet kan stollen en dat de hoofdluis bloed kan blijven zuigen.
In de afbeelding zie je de levenscyclus van de hoofdluis. De cyclus begint als het vrouwtje een bevrucht eitje aan een hoofdhaar vastplakt. Uit het eitje komt een kleine luis, die na 10 dagen volwassen is.

Over de levenscyclus van deze hoofdluis worden twee uitspraken gedaan:
1 De hoofdluis in stadium 3 heeft hetzelfde fenotype als in stadium 5.
2 Een lichaamscel van de hoofdluis in stadium 2 heeft hetzelfde aantal chromosomen als een lichaamscel in stadium 4.
(1p) Welk van deze uitspraken is juist of welke van deze uitspraken zijn juist?

Hoofdluizen
Hoofdluizen zijn insecten die op het hoofd van mensen leven. Ze houden zich vast aan de haren en zuigen bloed uit de hoofdhuid. Als een hoofdluis bloed gaat zuigen, maakt
hij een wondje in de huid. In het wondje spuit hij speeksel.

Een stofje in het speeksel zorgt ervoor dat het bloed niet kan stollen en dat de hoofdluis bloed kan blijven zuigen.
In de afbeelding zie je de levenscyclus van de hoofdluis. De cyclus begint als het vrouwtje een bevrucht eitje aan een hoofdhaar vastplakt. Uit het eitje komt een kleine luis, die na 10 dagen volwassen is.

Met een speciale shampoo kun je hoofdluizen bestrijden. Deze shampoo verstopt de tracheeën van de hoofdluis.
(1p) Leg uit waardoor een hoofdluis doodgaat als de tracheeën verstopt zijn.

Gedragsonderzoek bij vervetapen
Vervetapen leven in sociale groepen van vijf tot twintig dieren. Vervetapen verwijderen r egelmatig stofjes, huidschilfers en soms vlooien uit elkaars vacht. Dit wordt vlooien genoemd. Een aap wordt altijd gevlooid door een aap die lager in de rangorde staat.
In een dierentuin doen gedragsbiologen onderzoek naar het gedrag van de vervetapen. Daarvoor maken ze twee schema’s.

(2p) Noteer de naam van schema 1 en van schema 2.
Schrijf je antwoord zo op:
schema 1: .....................................................................................................
schema 2: .....................................................................................................

Gedragsonderzoek bij vervetapen
Vervetapen leven in sociale groepen van vijf tot twintig dieren. Vervetapen verwijderen r egelmatig stofjes, huidschilfers en soms vlooien uit elkaars vacht. Dit wordt vlooien genoemd. Een aap wordt altijd gevlooid door een aap die lager in de rangorde staat.
In een dierentuin doen gedragsbiologen onderzoek naar het gedrag van de vervetapen. Daarvoor maken ze twee schema’s.

De gedragsbiologen observeren vijf vervetaap-vrouwtjes gedurende een dag. Ze houden bij hoe vaak de vrouwtjes elkaar vlooien. Het resultaat staat in het schema hieronder.

Een aap wordt altijd gevlooid door een aap die lager in de rangorde staat.

(1p)Noteer de rangorde van deze apen. Begin met de naam van het meest dominante dier.

Gedragsonderzoek bij vervetapen
Vervetapen leven in sociale groepen van vijf tot twintig dieren. Vervetapen verwijderen r egelmatig stofjes, huidschilfers en soms vlooien uit elkaars vacht. Dit wordt vlooien genoemd. Een aap wordt altijd gevlooid door een aap die lager in de rangorde staat.
In een dierentuin doen gedragsbiologen onderzoek naar het gedrag van de vervetapen. Daarvoor maken ze twee schema’s.

De gedragsbiologen observeren vijf vervetaap-vrouwtjes gedurende een dag. Ze houden bij hoe vaak de vrouwtjes elkaar vlooien. Het resultaat staat in het schema hieronder.

De biologen vragen zich af wat Cyrah gaat doen om een stukje appel te krijgen. De volgende dag doen de biologen een experiment met alleen Ama en Cyrah. De biologen zetten een gesloten kist met stukjes appel neer in hun verblijf. De biologen kunnen de kist van een afstand openen.
Zodra Ama een stukje appel pakt, houden de biologen vijf minuten lang bij wat Cyrah doet. De aantekeningen van de biologen staan in de tabel hieronder

(1p) Noteer de gedragshandeling die Cyrah laat zien om een stukje appel te krijgen.

Fokken van pythons
Jeffrey fokt pythons. Hij heeft twee van zijn mooiste pythons geselecteerd om te kruisen. Dit mannetje en dit vrouwtje laat hij eerst door de dierenarts onderzoeken.
De dierenarts merkt op dat het mannetje vervormingen aan de wervels heeft. Deze vervormingen worden veroorzaakt door de ziekte van Paget, een dominant overervende ziekte.
(2p) Jeffrey vraagt zich af of het verstandig is om met dit pythonmannetje te fokken. Hij wil weten hoe groot de kans is op nakomelingen met de ziekte van Paget bij deze kruising. De dierenarts heeft voor hem een stamboom gemaakt van de familie van het mannetje. Het geselecteerde pythonpaar is aangegeven met de letters P en Q.

(2p) Maak een kruisingsschema
 Vul het kruisingsschema in.
 Noteer de kans dat een nakomeling de ziekte van Paget heeft.

Fokken van pythons
Jeffrey fokt pythons. Hij heeft twee van zijn mooiste pythons geselecteerd om te kruisen. Dit mannetje en dit vrouwtje laat hij eerst door de dierenarts onderzoeken.
De dierenarts merkt op dat het mannetje vervormingen aan de wervels heeft. Deze vervormingen worden veroorzaakt door de ziekte van Paget, een dominant overervende ziekte.
Op een röntgenfoto van een python zijn de vervormingen aan de wervels goed te zien. Een python heeft soms ook overblijfselen van heupbeenderen en poten.
(1p) Geef een verklaring voor de aanwezigheid van deze overblijfselen op basis van de evolutietheorie.

Fokken van pythons
Jeffrey fokt pythons. Hij heeft twee van zijn mooiste pythons geselecteerd om te kruisen. Dit mannetje en dit vrouwtje laat hij eerst door de dierenarts onderzoeken.
De dierenarts merkt op dat het mannetje vervormingen aan de wervels heeft. Deze vervormingen worden veroorzaakt door de ziekte van Paget, een dominant overervende ziekte.

Op de foto zie je de luchtpijp van de python. De bouw van de luchtpijp van een python is gelijk aan die van de mens.
(1p)Wat is de functie van de kraakbeenringen in de luchtpijp van de python?

Nijlpaard Hasana
Nijlpaard Hasana is in 2019 in een dierentuin in Emmen overleden. Na haar overlijden bleek dat er iets bijzonders met dit nijlpaard was. Van buiten had ze de kenmerken van een vrouwtje en ze gedroeg zich als een vrouwtje. In haar lichaam vond de dierenarts geen baarmoeder en eierstokken maar wel delen van het mannelijke voortplantingsstelsel.
Hasana was de helft van een tweeling, wat bij nijlpaarden heel zeldzaam is. De dierenarts denkt dat de mannelijke delen in het lichaam van Hasana het gevolg zijn van de tijd die ze samen met haar tweelingbroer in de baarmoeder doorbracht. Tijdens de embryonale ontwikkeling werd Hasana blootgesteld aan de mannelijke geslachtshormonen van haar
tweelingbroertje.
(1p)Hasana’s broertje maakte veel mannelijke geslachtshormonen. Door welke hormoonklier worden de mannelijke geslachtshormonen gemaakt?

Nijlpaard Hasana
Nijlpaard Hasana is in 2019 in een dierentuin in Emmen overleden. Na haar overlijden bleek dat er iets bijzonders met dit nijlpaard was. Van buiten had ze de kenmerken van een vrouwtje en ze gedroeg zich als een vrouwtje. In haar lichaam vond de dierenarts geen baarmoeder en eierstokken maar wel delen van het mannelijke voortplantingsstelsel.
Hasana was de helft van een tweeling, wat bij nijlpaarden heel zeldzaam is. De dierenarts denkt dat de mannelijke delen in het lichaam van Hasana het gevolg zijn van de tijd die ze samen met haar tweelingbroer in de baarmoeder doorbracht. Tijdens de embryonale ontwikkeling werd Hasana blootgesteld aan de mannelijke geslachtshormonen van haar
tweelingbroertje.
Over Hasana worden twee uitspraken gedaan. In elke uitspraak is een woord weggelaten.
1 Hasana had ......... geslachtskenmerken van een man.
2 Hasana had ……… in haar lichaam.
(1p) Wat moet worden ingevuld in zin 1 en in zin 2?