Voeding en vertering

Naar de tandarts
Tandbederf begint met gaatjes in tanden en kiezen. Kleine gaatjes kunnen na uitboren van het tandbeen worden gerepareerd met een vulling.
Bij een dieper gat in een kies of een tand kan een ontsteking in de holte van het tandbeen ontstaan. Zo’n ontsteking moet eerst door de
tandarts worden gestopt. De tandarts boort dan door het tandbeen en maakt de tandholte leeg. De tandholte wordt dan ontsmet en daarna opgevuld met een grotere vulling.

(1p)De tandholte wordt ontsmet en daardoor stopt de ontsteking. Waardoor wordt de ontsteking veroorzaakt?

Naar de tandarts
Tandbederf begint met gaatjes in tanden en kiezen. Kleine gaatjes kunnen na uitboren van het tandbeen worden gerepareerd met een vulling.
Bij een dieper gat in een kies of een tand kan een ontsteking in de holte van het tandbeen ontstaan. Zo’n ontsteking moet eerst door de
tandarts worden gestopt. De tandarts boort dan door het tandbeen en maakt de tandholte leeg. De tandholte wordt dan ontsmet en daarna opgevuld met een grotere vulling.

Bij diepe gaatjes boort de tandarts door het tandbeen en maakt de tandholte leeg. Bij de behandeling worden zenuwen geraakt.
Waar bevinden zich de zenuwen?

Naar de tandarts
Tandbederf begint met gaatjes in tanden en kiezen. Kleine gaatjes kunnen na uitboren van het tandbeen worden gerepareerd met een vulling.
Bij een dieper gat in een kies of een tand kan een ontsteking in de holte van het tandbeen ontstaan. Zo’n ontsteking moet eerst door de
tandarts worden gestopt. De tandarts boort dan door het tandbeen en maakt de tandholte leeg. De tandholte wordt dan ontsmet en daarna opgevuld met een grotere vulling.

De tandarts behandelt een beginnend gaatje met fluoride. Fluoride verstevigt de buitenste laag van de tand.
(1p)Hoe heet de buitenste laag van de tand?

Kweekvlees
Een wetenschapper heeft ontdekt hoe je vlees kunt kweken, zonder dat daarbij dieren gedood hoeven te worden. Hij legt uit hoe dat gaat: “We hebben een paar cellen uit spierweefsel van een koe genomen. In het laboratorium laten we deze cellen vermenigvuldigen met behulp van voedingsstoffen en zuurstof. Als deze losse cellen dicht bij elkaar onder
de juiste omstandigheden delen, vormen ze spierweefsel. Wat anders gebeurt in de koe, doen wij nu in het laboratorium.”

Liam en Sophie vergelijken de voedingswaarde van een hamburger van kweekvlees met die van een vegetarische hamburger.
In de tabel hieronder zie je de voedingswaarden van de twee hamburgers, per 100 gram.

(1p)Welke van de voedingsstoffen uit de voedingswaarden-tabel wordt door maagsap verteerd?

Een bloementaart
Karel leest in een kookboek dat je sommige bloemen kunt eten. Hij kiest een recept voor een bloementaart uit. Enkele van de benodigde
ingrediënten staan hieronder.
 100 g roomboter
 150 mL melk
 300 g tarwemeel
 400 g bloemkool
 150 g pompoenpitten
 gele kroonbladeren van zonnebloemen
 paarse kroonbladeren van viooltjes
 1 citroen
(1p)De meeste ingrediënten bevatten vezels. Noteer een ingrediënt uit dit recept dat geen vezels bevat.

Darmbacteriën
In het verteringskanaal leven nuttige bacteriën en schadelijke bacteriën. Nuttige bacteriën bevorderen een goede werking van de darmen. Schadelijke bacteriën kunnen ontstekingen veroorzaken, waardoor verschillende ziekten kunnen ontstaan.

Om schadelijke bacteriën in de darmen te bestrijden, kunnen antibiotica gebruikt worden.
(1p)Leg uit waardoor het gebruik van antibiotica ook nadelig kan zijn voor het goed functioneren van de darmen.

Tandenpoetsen bij honden
Als honden veel tandplak hebben, kunnen ze een tandvleesontsteking krijgen. De dierentandarts adviseert de eigenaar dan om de tanden van de hond te poetsen.

In de afbeelding hieronder zie je een doorsnede van een tand van een hond. De delen hebben dezelfde namen en functies als bij de mens.

(1p)Welke letter geeft het tandbeen aan?

Tandenpoetsen bij honden
Als honden veel tandplak hebben, kunnen ze een tandvleesontsteking krijgen. De dierentandarts adviseert de eigenaar dan om de tanden van de hond te poetsen.

In de afbeelding hieronder zie je een doorsnede van een tand van een hond. De delen hebben dezelfde namen en functies als bij de mens.

De hond van Mikaela heeft een tandvleesontsteking. De dierentandarts kijkt door de microscoop en ziet in het slijm uit de bek van de hond cellen van bacteriën en schimmels. Door het tandenpoetsen wordt de speekselproductie verhoogd. De dierentandarts legt uit dat daardoor de kans op een tandvleesontsteking wordt verlaagd.
(1p)Leg uit hoe speeksel beschermt tegen tandvleesontsteking.

Chocolade
In chocolade zit de stof theobromine. Als honden chocolade eten, kunnen ze door de theobromine allerlei klachten krijgen, zoals misselijkheid, koorts en soms zelfs een hartstilstand. Hieronder zie je in een tabel informatie over de ernst van de klachten die optreden als honden chocolade eten. De organen van honden hebben dezelfde namen als die van mensen.

Asha, de hond van Michel, heeft chocolade-eitjes opgegeten. Michel brengt Asha meteen naar de dierenarts. De dierenarts heeft een middel om de peristaltische bewegingen in een deel van Asha’s verteringskanaal om te keren.
(1p)Leg uit hoe een omkering van de richting van de peristaltische bewegingen kan vóórkomen dat Asha ziek wordt.

Brandnetels en vlinders
De brandnetel is een veel voorkomende vaste plant. De brandnetel heeft mannelijke en vrouwelijke planten. De vrouwelijke bloeiwijze bestaat uit vele kleine groene bloemetjes. De mannelijke planten hebben pluimen met kleine onopvallende bloemen. Als je zo’n pluim een tikje geeft, valt er veel stuifmeel uit. In de herfst sterven de stengels en bladeren af en overwintert de plant met alleen de ondergrondse worteldelen.

De brandnetel is een belangrijke plant voor een aantal vlindersoorten zoals de kleine vos. Deze vlinders leggen hun eitjes op de onderkant van de bladeren van brandnetels. De groenbruine rupsen die uit de eitjes zijn gekomen eten de bladeren van de brandnetel. De rupsen worden veel gevangen door vogels zoals koolmezen die de rupsen aan hun jongen voeren. De gevangen rupsen worden gevoerd aan de jongen van de koolmees. Rupsen bevatten vooral bouwstoffen die nodig zijn voor de groei en ontwikkeling van de jonge koolmees.
(1p)Welke stoffen zijn dat?

Braken
Naomi is na een barbecue misselijk geworden. Daardoor moet ze braken. Net voor en tijdens het braken gebeurt er van alles in haar lichaam.
Tijdens het eten is het voedsel door aanspannen en ontspannen van de kringspieren en lengtespieren van de slokdarm in de maag gekomen.
(1p)Hoe heet deze beweging?

Braken
Naomi is na een barbecue misselijk geworden. Daardoor moet ze braken. Net voor en tijdens het braken gebeurt er van alles in haar lichaam.
Tijdens het eten is het voedsel door aanspannen en ontspannen van de kringspieren en lengtespieren van de slokdarm in de maag gekomen.

Bij het braken drukt het middenrif tegen de maag. Hierdoor wordt de maaginhoud uit de maag geperst. Tijdens het braken is ademhalen onmogelijk, omdat de luchtpijp is afgesloten. Het lichaam zorgt er zo voor dat er geen braaksel in de longen terecht kan komen.
Behalve maagzuur bevat maagsap ook enzymen.
(1p)Wat is de functie van enzymen?

Pleuravocht
Nathan heeft problemen met zijn ademhaling. De huisarts stelt vast dat vocht zich heeft opgehoopt tussen zijn longvlies en zijn linkerlong. Dat
wordt pleuravocht genoemd. De linkerlong kan daardoor minder uitgerekt worden dan normaal.

Pleuravocht ontstaat door waterverlies uit de bloedvaten. Dit water wordt weer aangevuld, doordat in een bepaald orgaan water in het bloed
opgenomen wordt.
(1p)Welk orgaan heeft als taak water in het bloed op te nemen?
 

Proefje met honing
Paul en Ria willen onderzoeken of in honing enzymen voorkomen die zetmeel kunnen afbreken. Ze doen een proefje. Ze vullen drie reageerbuizen met water, zetmeel en honing zoals in de afbeelding aangegeven. Ze mengen de vloeistoffen goed en doen in elke buis drie druppels van een bepaalde indicator.

Direct nadat de indicator toegevoegd is, noteren Paul en Ria de kleur van de inhoud van de reageerbuis. Na 15 minuten noteren ze de kleur weer. De resultaten staan in de tabel.

(1p)Geef de naam van de indicator die Paul en Ria gebruikt hebben.

Proefje met honing
Paul en Ria willen onderzoeken of in honing enzymen voorkomen die zetmeel kunnen afbreken. Ze doen een proefje. Ze vullen drie reageerbuizen met water, zetmeel en honing zoals in de afbeelding aangegeven. Ze mengen de vloeistoffen goed en doen in elke buis drie druppels van een bepaalde indicator.

Direct nadat de indicator toegevoegd is, noteren Paul en Ria de kleur van de inhoud van de reageerbuis. Na 15 minuten noteren ze de kleur weer. De resultaten staan in de tabel.

In reageerbuis 1 en in reageerbuis 3 is de kleur na 15 minuten onveranderd gebleven.
(2p)Verklaar voor beide reageerbuizen hoe dit komt.
Schrijf je antwoord zo op:
reageerbuis 1: ................................................
reageerbuis 3: ................................................

Yoghurt
Joni wil zelf yoghurt maken door melkzuurbacteriën toe te voegen aan melk. Melkzuurbacteriën breken glucose in de melk af om energie vrij te maken. Hierbij ontstaat melkzuur. Dit proces heet melkzuurgisting en gaat als volgt:

Ook menselijke cellen breken glucose af om energie vrij te maken. Menselijke cellen kunnen meer energie uit glucose halen dan melkzuurbacteriën. Joni maakt een lijst van materialen die ze nodig heeft om yoghurt te maken. In yoghurt bevinden zich levende bacteriën. Als je yoghurt hebt gegeten, bereiken veel van deze bacteriën de twaalfvingerige darm niet levend.
(1p)Leg uit hoe dat komt.

Yoghurt
Joni wil zelf yoghurt maken door melkzuurbacteriën toe te voegen aan melk. Melkzuurbacteriën breken glucose in de melk af om energie vrij te maken. Hierbij ontstaat melkzuur. Dit proces heet melkzuurgisting en gaat als volgt:

Ook menselijke cellen breken glucose af om energie vrij te maken. Menselijke cellen kunnen meer energie uit glucose halen dan melkzuurbacteriën. Joni maakt een lijst van materialen die ze nodig heeft om yoghurt te maken. In yoghurt bevinden zich levende bacteriën. Als je yoghurt hebt gegeten, bereiken veel van deze bacteriën de twaalfvingerige darm niet levend.
In de afbeelding hieronder zie je het verteringsstelsel.

De voedingsstoffen in yoghurt worden afgebroken door verteringsenzymen.

(1p)Welke twee letters in de afbeelding geven organen aan die verteringsenzymen maken?

Leven met diabetes
Jarno heeft de ziekte diabetes type 1. Zijn eilandjes van Langerhans maken geen insuline. Jarno houdt bij hoeveel koolhydraten hij eet en berekent dan hoeveel insuline hij moet inspuiten. Voor elke 8 gram koolhydraten die hij eet, moet Jarno 1 eenheid insuline inspuiten. Jarno neemt als tussendoortje een plak ontbijtkoek van 70 gram. In de tabel zie je de voedingswaarden van ontbijtkoek per 100 gram.

Na vertering van de ontbijtkoek worden de koolhydraten in het bloed opgenomen.
(1p)In welk deel van het verteringsstelsel worden de meeste koolhydraten opgenomen?

Bilirubine
Bilirubine is een afvalstof die in de lever ontstaat bij de afbraak van rode bloedcellen. Bilirubine wordt samen met gal afgevoerd naar het verteringskanaal. Een deel van de bilirubine komt uiteindelijk in de ontlasting terecht.
Drie delen van het verteringskanaal zijn:
1 dikke darm
2 dunne darm
3 endeldarm
In welke volgorde passeert bilirubine deze delen op weg naar de anus?